Hervormde kerk St Martinus - Kruiskerk
In gebruik
Foto: Hans Vreeman
Nieuwstad 5
Burgum (Bergum)
Gemeente Tytjerksteradiel
Friesland

(Kerk)gebouw

Kort na 1100 ontstond een tufstenen kerk met een toren, fundering van zwerfkeien. De parochiekerk werd gewijd aan St Martinus. De historie van deze kerk is nauw verbonden met het klooster van de Reguliere Kanunniken van Sint Augustinus dat waarschijnlijk in 1187 ten noorden van Bergum gesticht werd. De kerk ging daardoor tevens dienen als kloosterkerk.
Van het oude tufstenen kerkje bleef in de huidige westmuur een gedeelte bewaard.
Rond 1200 werd de kerk breder, langer en hoger gemaakt. Behalve de toren en een deel van de westelijke muur werd het kerkgebouw ter wille van de verlenging en verhoging afgebroken. De toren kreeg een vierde, bakstenen geleding. Er werd een koor in Romano-Gotische stijl aangebouwd en de oorspronkelijke éénbeukige kerk kreeg zijbeuken die tevens als steunberen fungeerden. Daardoor werd de toren in verhouding erg slank.
Ongeveer 100 jaar later werden de dwarspanden gebouwd, zodat voortaan van een kruiskerk sprake was.
De latere bekroning met een spits heeft de verhoudingen toren - kerk weer enigszins goedgemaakt.
Het langdurige conflict tussen Schieringers en Vetkopers zal in de 14e en 15e eeuw wel de nodige werkzaamheden aan onderhoud en herstel met zich meegebracht hebben.
Na de alteratie in 1580 is het klooster ontmanteld, een deel deed dienst als pastorie voor de eerste dominee. Spoedig daarna werd het klooster afgebrand (zie daar).
Na de Reformatie werden in 1610-1611, dus tijdens het Twaalfjarige Bestand, de zijbeuken afgebroken. Omdat deze tevens als steunberen dienden, kon verval op den duur niet uitblijven.
De toren en een deel van de westgevel - opgetrokken in tufsteen - zijn restanten van het oorspronkelijke bouwwerk kort na 1100.
Meubilair uit de 17e eeuw. Een groot aantal familiebanken is bij de restauratie tot de twee banken in de dwarspanden verwerkt. Hendrik Casimir II stadhouder van Friesland, had ook een bank in de kerk.
In de toren hangt een klok, die in 1662 is gegoten door Jurrien Balthasar. Op de klok komt het wapen van Aernt van Hillama, lid van een voorname familie, voor.
De statige preekstoel uit 1685 werd vroeger omgeven door een doophek, dat helaas is verdwenen.
Tijdens de Tweede Wereldoorlog is het gelukt de klok uit handen van de Duitse bezetter te houden.
In 1950 werd de kerk wegens instortingsgevaar gesloten. In 1954 werd met een grootscheepse restauratie begonnen. De kerk werd in zijn oude, middeleeuwse glorie hersteld, waarbij ook de zijbeuken weer zijn opgebouwd. De kerk werd helemaal leeg gemaakt en het orgel werd gedemonteerd.
De kerk werd in 1957 weer in gebruik genomen.
De kerk is een Rijksmonument.
Op oudejaarsavond 2006 is de fusieakte voor de vorming van een protestantse kerk ondertekend. De nieuwe protestantse gemeente vam Burgum blijft de beide gebouwen de Kruiskerk en De Ikker gebruiken.

Bronvermelding van het (kerk)gebouw

Boeken
Geen informatie aanwezig
Tijdschriften en andere uitgaves
Geen informatie aanwezig

Koororgel

Orgel locaties

Naam gebouw Plaats Periode
Hervormde kerk St Martinus - Kruiskerk Burgum 1973 -

Orgelhistorie

b: vóór JUTRIJP Hervormde kerk
o/r: Evert Havercamp, Leeuwarden 1686
b: K. Becker, Kupfermühle (West-Duitsland) 1973 in opdracht van de Hervormde Cantorij te Bergum; M I: Man 4
Adviseur Joh. van Meurs
Het orgel is op 24 november 1973 in gebruik genomen

Dispositie

1973 (Becker):
Manuaal
Gedekt 8, Roerfluit 4, Principal 2, Quint 1 1/3
Geen pedaal

Geen
foto
beschikbaar

Bronvermelding van het koororgel

Boeken
Vlagsma: de Friese orgels (1500-1750)132, Fryske Akademy Leeuwarden 2003
Tijdschriften en andere uitgaves
het Orgel 1(1974)27

Hoofdorgel

Orgel locaties

Naam gebouw Plaats Periode
Hervormde kerk St Martinus - Kruiskerk Burgum 1788 -

Orgelhistorie

b: vóór JUTRIJP Ned Hervormde kerk
o/r: Evert Havercamp, Leeuwarden 1686. Harmen Thomas bouwde de galerij, schilder Thomas Pieters verfde de kas en verguldde het snijwerk; nieuwe balgtrede aangebracht
Het orgel werd op 2 november 1686 in gebruik genomen
- In 1700 zette timmerman Johannes Ames een pilaar onder het orgel
r: Sijbe Pieters, Wirdum 1713; reparatie
r: Sijbe Pieters, Wirdum 1714; reparatie
r: Sijbe Pieters, Leiden 1720; reparatie
r: Pieter Tjerks (Wiarda), Wirdum 1722; reparatie
r: Pieter Tjerks (Wiarda), Wirdum 1725; reparatie
r: Pieter Tjerks (Wiarda), Wirdum 1728; reparatie
- Pieter Tjerks (Wiarda) te Wirdum, onderhoud 1729 tot 1734
- Pieter de Vries te Leeuwarden, onderhoud en stellen 1736 tot 1766
r: Pieter de Vries, Leeuwarden 1737; reparatie
r: Pieter de Vries, Leeuwarden 1739 en 1740; balgreparatie
r: Pieter de Vries, Leeuwarden 1761; reparatie, nieuwe pijp in het Rugwerk
r: Pieter de Vries, Leeuwarden 1762; reparatie en stemmen
r: Auke Kampen, Koudum 1772; reparatie
r: Johannes Jans, Zweins 1773; schoonmaak en reparatie
- Johannes Jans te Zweins, jaarlijke stemmen 1775 tot 1779
b: Lambertus van Dam, Leeuwarden 1783/88; de grietman van Tietjerksteradeel Hobbe Baerdt en diens zoon Jetse van Sminia, secretaris van de grietenij, hebben zich speciaal voor de bouw ingespannen; M II ap: Hw 10-Rw 8
Het orgel werd gekeurd door Nicolaas Arnoldi Knock en Hendrik Bartholds Idzerda, organist te Gouw
Ingebruikname orgel op zondag 26 oktober 1788
- Fa. van Dam te Leeuwarden, onderhoud tot 1828
- Fa. Gruisen te Leeuwarden, onderhoud
- Fa. Hardorff te Leeuwarden, onderhoud
r: 1880; de Prestant 8 discant, Nasard 3 en Sexquialter van het Rugwerk werden door andere vervangen
- Fa. Bakker & Timmenga te Leeuwarden, onderhoud
r: J. van der Bliek, Leeuwarden 1952/56; de oude registers werden weer aangebracht; M II ap: Hw 10-Rw 8
r: Fa. D.A. Flentrop, Zaandam 1965; windladen hersteld, windvoorziening vernieuwd; M II ap: Hw 10-Rw 8
r: Fa. Bakker & Timmenga, Leeuwarden 2010; technisch herstel, reconstructie van de verdwenen spaanbalgen en reconstructie pijpwerk
Adviseur Jan Jongepier
Heringebruikname op 19 maart 2010

Dispositie

1788 (volgens Nicolaas Arnoldi Knock):
Manuaal C-d'''
Bourdon 16, Praestant 8, Holpyp 8, Octaaf 4, Speelfluit 4, Quint Praest. 3, Super Octaaf 2, Mixtuur IV-V-VI 2, Cornet IV 8, Trompet 8 bas/discant, Tremulant
Rug Positief
Praestant 8 discant, Fluit does 8, Praestant 4, Gedaktfluit 4, Nassat 3, Octaaf 2, Sexquialter II-III, Dulciaan 8, Tremulant
Pedaal
aangehangen
Windlossing, 2 Afsluitingen, 4 Blaasbalgen
 
1956 (Van Dam/Van der Bliek):
Manuaal C-d3
Bourdon 16, Prestant 8, Holpijp 8, Octaaf 4, Speelfluit 4, Quintprestant 2 2/3, Octaaf 2, Mixtuur IV-VI, Cornet III, Trompet 8
Rugpositief C-d3
Prestant 8 discant, Fluit dolce 8, Prestant 4, Gedekte fluit 4, Nasard 2 2/3, Octaaf 2, Sesquialter II-III, Dulciaan 8
Pedaal C-f1
Aangehangen
 
1965 Van Dam/Flentrop):
Hoofdwerk C-d3
Bourdon 16, Prestant 8, Holpijp 8, Octaaf 4, Speelfluit 4, Quintprestant 3, Octaaf 2, Mixtuur IV-V-VI, Cornet III discant, Trompet 8 bas/discant
Rugwerk C-d3
Prestant 8 discant, Fluit dolce 8, Prestant 4, Fluit 4, Nasard 3, Octaaf 2, Sesquialter II, Dulciaan 8
Pedaal C-d1
Aangehangen
Klavierkoppel
2 buiten gebruik gestelde afsluiters
Foto: Hans Vreeman

Bronvermelding van het hoofdorgel

Boeken
Gregoir, Edouard Georges Jacques (1822-1890): Historique de la facture et des facteurs d'orgues, Antwerpen (1865)294
Jongepier, Jan: Frieslands orgelpracht I 42*; uitgave Boeijenga, Sneek 1970
Jongepier, Jan: achter het Friese orgelfront - tentoonstelling orgelbouw (1776-1926)5
Knock, Nicolaes Arnoldi: aantekeningen bij disposities kerkorgelen van J. Hess, vervolgd en bijgevoegd door George Hendrikus Broekhuyzen Sr. en Jan Zwart, Kampen (1973)9-10
Knock, Nicolaes Arnoldi: dispositien der merkwaardigste kerk-orgelen (1788)13
Oost, Ger/Wisgerhof, Bert: er staat een orgel 16
Talstra, Frans: langs nederlandse orgels I 42 46, uitgave Bosch & Keuning te Baarn
Vlagsma: de Friese orgels (1500-1750)132 143 145 148 149 235 272 340 415, Fryske Akademy Leeuwarden 2003
Tijdschriften en andere uitgaves
75 jaar Flentrop orgelbouw 58
contactbrief voor kerkenverzamelaars 57(2007)23
de Mixtuur 39(1982)340, 40(1982)366 374
het Orgel 1(1958)16, 5(1973)148* 154
kerkepadgids (1983)9-10* 107
Laatste update: 2018-10-31 15:42:51