Hervormde kerk St Maarten - Protestantse Gemeente Mariëngaarde

In gebruik

(Kerk)gebouw

De belangrijkste state van Hallum was de op een terp gelegen Offingaburg uit de 11e eeuw of nog eerder. Waarschijnlijk hebben de bewoners van de state een sleutelrol gespeeld in de totstandkoming van kerk en kerkhof te Hallum.

Kapel gebouwd in de 11e eeuw. een houten kerk. Van deze kerk is niks bewaard gebleven, mede vanwege vernielingen door de Noormannen.

De kapel brandde in 1153. In 1155 werd de kapel hersteld.

De kapel is het oudste deel van het kerkgebouw. Deels zijn in de muren tufsteen aanwezig. De noordmuur is versierd met een opklimmend boogfries. De oostelijke muur van deze kapel had oorspronkelijk een apsis.

Het kerkschip heeft twee aangebouwde kapellen. De noordelijke kapel (wel Lytse Toer genoemd) is het oudst en is van omstreeks 1100.

In ca. 1180 werd een nieuwe stenen kerk gebouwd. Het schip is toen enkele meters naar het oosten opgeschoven.

In een periode van zo'n 50 jaar kwam omstreeks 1275 een grote gotische dorpskerk gereed - op het door een Ringweg omgeven kerkhof - bestaande uit een zes traveeën lang schip met vijfzijdige koorsluiting. De kerk kan als romano-gotisch worden gekarakteriseerd. Aan de noordzijde hoge, grote en met een spitsboog afgesloten vensters en klimmend boogfries aan de uitbouw, die overigens ook zeer oud tufstenen muurwerk vertoont en een restant van een oudere kerk kan zijn. Kloosterorden hadden vaak de leiding bij de bouw. vanaf 1235 werden bij de bouw van de kerk "Friezen" (bakstenen) gebruikt. In de beginperiode waren er nog geen banken in de kerk. De ingang in de zuidmuur was voor de mannen en jongens, die in de noordmuur voor het vrouwelijk geslacht. Pas in de late middeleeuwen kwam er een preekstoel in de kerk.

Ook de 15e eeuw werd als bouwperiode genoemd. Het "zuiderkruis" deed in de Franse Tijd dienst als wachtkamer. Vandaar de naam Koarte Gaarde (een verbastering van Corps du Garde).

In de 15e eeuw had de kerk al een toren.Tijdens het conflict tussen de Schieringers en de Vetkopers in 1464, werd de toren in brand gestoken.

Klokkenstoel met gelui van twee klokken, waarvan één van G. van Wou en J. ter Steghe, 1542, diam. 140,5 cm., en één van J. Noteman, 1648, diam. 120 cm.

Hallum was in de 16e eeuw een aanzienlijke plaats, door de vele adellijke geslachten en states, alsmede door de aanwezigheid van het Klooster Mariëngaarde. Dankzij het klooster, dat in 1163 was gesticht door abt Frederik (Freark) fan Hallum. Frederik is na zijn dood zalig verklaard. Zijn stoffelijke resten zijn na de Reformatie heimelijk naar de Zuidelijke Nederland overgebracht. De eigendommen van het klooster werden na de Reformatie geconfisqueerd en er bleef tenslotte niets van over.

Toen in de 16e eeuw de kap werd vernieuwd, kreeg deze een dakruiter.

De oude stompe toren stortte op 26 april 1804 's avonds om 5 uur in, waardoor het in de kerk aanwezige Hinsz-orgel uit 1768 verloren ging. Tot dan toe waren er drie klokken geweest. Na herbouw van de toren was er geen ruimte meer voor een derde klok. Deze klok werd verkocht naar Mantgum.

De in drie geledingen opgaande toren met aanbouwen werd in 1806 gebouwd.

De kerk bezit een preekstoel van 1775 is vervaardigd door Willem Groeneveld en heeft een zeszijdige kuip met voluutpilasters op de hoeken waarop de vier evangelisten zijn afgebeeld. De kansel is rijk gesneden met bijbehorende trap, achterschot, klankbord, doophek; drie herenbanken, drie rouwborden en een groot aantal (onzichtbare) grafzerken. De kerk heeft minstens vier grafkelders, waarvan twee in het Noorderkruis.

De uit 1806 daterende peiwand vormt de afscheiding tussen het portaal en de kerkzaal.

In 1877 is de kerk vernieuwd, aanbouwen aan de vierde travee aan noord- en zuidzijde, waarvan die aan de zuidzijde door zadeldak tegen topgevel, die aan de noordzijde door zelfstandig dak door spits torentje bekroond, gedekt worden.

De overhuifde Martinusbank kent 17e eeuwse elementen, die ouder zijn dan de rest van de bank. De Sixmabank is eveneens overhuisd en dateert van omstreeks 1630. De 17e eeuwse Mormansbank is genoemd naar Jacobus Moorman, die in 1788 voogd van het Poptaslot in Mars(s)um werd.

Het vijfzijdig afgesloten koor is in 1865 vernieuwd. Voor het schip van de huidige kerk is de tufsteen van de oorspronkelijke kerk opnieuw gebruikt.

De beide klokken werden in de Tweede Wereldoorlog uit de toren verwijderd, maar keerden in januari 1946 terug waarna zij op 1 april van dat jaar teruggeplaatst werden.

De Gereformeerde kerk van Hallum en de Hervormde gemeente Hallum-Hijum-Finkum hebben een protestantse gemeente (PKN-kerk) gevormd. Wisselend gebruikt men beide kerkgebouwen. De nieuwe gemeente draagt de naam van Mariëngaarde, genoemd naar het klooster dat hier stond.

De kerk is een Rijksmonument.

Kerkrestauratie 2011/2012. Ook het uurwerk en de torenklokken werden gerestaureerd.

In maart 2012 is de kerk weer in gebruik genomen.