Hervormde kerk - Johanneskerk
In gebruik
Foto: Flip Veldmans
Franekerweg 47
Tzum (Tsjom)
Gemeente Franekeradeel
Friesland
Tzum (Tsjom)
Gemeente Franekeradeel
Friesland
(Kerk)gebouw
| De eerste stenen kerk, oorspronkelijk Romaans, is gebouwd in de 11e - 12e eeuw. De oudste sporen vinden we aan de noordzijde, in de muur van de kerk. Een gedeelte hiervan bestaat uit tufsteen. Ook valt in deze muur een fries op, bestaande uit ronde bogen. | |
| De kerk is verschillende keren door brand getroffen als gevolg van oorlogshandelingen in 1515 en tijdens de Tachtigjarige Oorlog en door blikseminslag. De kerk is na de slag bij Boxum in 1586 door de rondtrekkende Spaanse krijgsmacht in brand gestoken. | |
| De toren in zijn tegenwoordige vorm is gebouwd in 1548/49 en heeft duidelijk kenmerken in de laatgotische stijl. De hoogte van de toren is 72 meter. | |
| De kerk werd herbouwd in 1548 en in 1596 weer in gebruik genomen. | |
| De preekstoel is uit 1699. | |
| De kerk werd in 1845 geschilderd. | |
| Ingrijpende kerkverbouwing in 1881. De muur aan de zuidzijde is toen voorzien van het huidige metselwerk en het interieur is veranderd naar de toenmalige gangbare opvattingen. | |
| In de toren hingen vroeger twee klokken. De eerste is in 1525 gegoten door P. van Wou. De tweede klok is gegoten in 1870. In de Tweede Wereldoorlog zijn ze verwijderd en nooit teruggekomen. | |
| In veel Friese kerken kwam pas een orgel in de tweede helft van de 18e eeuw of in de 19e eeuw. De wand aan de westzijde van de kerk tegen de toren was dan doorgaans zichtbaar vanuit de kerk over de pei, die voorkerk en kerkschip van elkaar scheidde. Niet zelden bevond zich op deze wand een wijzerplaat van het torenuurwerk, zodat ook in de kerk gezien kon worden hoe laat het was. In een enkele kerk, vooral met een ruime voorkerk is zo'n wijzerplaat bewaard gebleven, niet zelden met decoratieve schilderingen. We vinden ze onder andere in Britsum, Oosterbierum, Sexbierum, Tzum en Vrouwenparochie. | |
| De kerk is een Rijksmonument. | |
| In 1973 zijn tijdens een inwendige restauratie een aantal grafzerken aangetroffen, die nu in het koor een plaats hebben gekregen. | |
| In ± 1980 is de scheidingswand tussen schip en koor weggehaald. | |
| In de loop van 1992 heeft het interieur van de kerk een opknapbeurt gehad. | |
| In 1996 is een S.o.W.-gemeente gevormd. PKN-kerk vanaf 2002. | |
| Na een restauratie van twee jaar is op 25 oktober 2002 de kerk weer in gebruik genomen. |
Bronvermelding van het (kerk)gebouw
| Boeken | |
| Dorgelo, Wim; De Groninger orgelmaker Albertus Anthoni Hinsz (1704-1785)6 10 | |
| Gierveld: 250 jaar hinsz-orgel leens 26 28 | |
| Jongepier, Jan: frieslands orgelpracht I 31*; uitgave Boeijenga, Sneek 1970 | |
| Kler, de: brochure engelse kerken in den haag 15 16/17 | |
| Knock, Nicolaes Arnoldi: aantekeningen bij disposities kerkorgelen van J. Hess, vervolgd en bijgevoegd door George Hendrikus Broekhuyzen Sr. en Jan Zwart, Kampen (1973)23 | |
| Knock, Nicolaes Arnoldi: dispositien der merkwaardigste kerk-orgelen (1788)29 | |
| Talstra, Frans: langs nederlandse orgels I 11 27 41 45, uitgave Bosch & Keuning te Baarn | |
| Vlagsma: de Friese orgels (1500-1750)24 63 132 140 142 211 323 418-419, Fryske Akademy Leeuwarden 2003 |
| Tijdschriften en andere uitgaves | |
| contactbrief voor kerkenverzamelaars 15(1986)23, 29(1993)19, 48(2002)19, 49(2003)20 | |
| de Mixtuur 25(1978)566, 38(1982)300, 52(1986)51, 54(1986)188 197*, 73(1993)710 | |
| de Orgelvriend 10(1975)23, 4(1982)7-8 | |
| het Orgel 4(1982)130-135, 11(1986)415-422 (10 foto's)*, 1(1987)15, 5(1987)184 | |
| het Orgelblad II(1959)138 | |
| sexbierum: een klankdokument van de Friese orgels |
Orgel locaties
| Naam gebouw | Plaats | Periode |
|---|---|---|
| Hervormde kerk - Johanneskerk | Tzum | - |
Orgelhistorie
| b: |
vóór 1538 orgel verbrand in 1586 |
| b: | schoolmeester, organist en theoreticus Claes Douwes 1690; balustrade-orgel |
| r: |
Jan Harmens, Berlikum 1690, geholpen door organist Claes Douwes, die voor eigen rekening het orgel liet bouwen; van een balustrade-orgel werd een Rugwerk gemaakt en nieuw Hoofdwerk, kolommen onder de galerij werden verplaatst; M II - het nieuwe Hoofdwerk en de balgen werden eigendom van organist Claes Douwes |
| r: |
Rintje Taekles 1708; werkzaamheden aan het kleine orgel aan de peij - stembeurten door Claes Douwes in 1716 en 1721 - in 1717 namen de kerkvoogden het Hoofdwerk en de balgen over |
| r: | Jan Franssen, Zweins 1733; reparatie |
| r: |
Jan Franssen, Zweins 1742; reparatie op 1 september 1759 bieden de kerkvoogden het orgel te koop aan |
| o: | OOSTHEM Ned Hervormde kerk 1776/77; M II: Hw 7-Rugpos 4 |
| b: |
Gerhard Steevens, 's Gravenhage 1759/60 met vleugeldeuren, kassen en snijwerk werden gemaakt door George Hempel; M I: - orgel voltooid door Albertus Anthoni Hinsz, Groningen 1763/64; wijzigingen en vergroting met een Rugpositief; M II ap: Hw 12-Rw 7 - onderhoud door Franz Caspar Schnitger jr. - onderhoud door G. Heineman - onderhoud door Rudolf Knol |
| r: |
Rudolf Knol, Norden 1791; enkele grote pijpen vernieuwd - onderhoud door het orgelmakershuis Van Dam vanaf 1794 |
| r: | Fa. Jan en Jacob van Dam, Leeuwarden 1817, grote herstelling |
| r: | Fa. L. van Dam, Leeuwarden 1845; reparatie en orgel "verfraaid" |
| r: | Fa. L. van Dam & Zn., Leeuwarden 1857; schoonmaak, reparaties en vernieuwingen, dispositie veranderd: op Rugpositief i.p.v. Roerfluit 4 een Viola di Gamba, de Roerfluit ging naar de plaats van de Sexquialter bas/discant |
| r: |
Fa. L. van Dam & Zn., Leeuwarden 1881/82; herstellingen, de bekroningen op de kas werden gewijzigd bekroningen en zijvleugels Hoofdwerk vermoedelijk uit 1881 |
| r: |
Fa. L. van Dam & Zn., Leeuwarden 1920; drie beelden op de Manuaalkas verwijderd en vervangen door ornamenten in de gebruikelijke van Dam-trant; M II ap: Hw 12-Rw 7 - De vier spaanbalgen zijn verloren gegaan; er kwam een groie magazijnbalg in een lage balkenkas achter het orgel met een balanstrapinstallatie die de scheppen bedienen |
| r: | Fa. Bakker & Timmenga, Leeuwarden 1919; nieuwe klavieren, dispositiewijzigingen, de Octaaf 2 Rugpositief werd Vox Celeste 8, de frontpijpen werden met aluminiumverf behanderd |
| r: |
Fa. Bakker & Timmenga, Leeuwarden 1955 ingebruikneming orgel in 1955 - in november 1970 bracht Klaas Bolt een rapport uit over de staat van het orgel |
| r: |
Fa. Bakker & Timmenga, Leeuwarden 1980/81; restauratie van met name de windlade adviseur Klaas Bolt namens de Ned Hervormde kerk - ingebruikneming orgel op 19 maart 1981 |
| r: |
Gebrs. Reil, Heerde 1985; orgel teruggebracht tot situatie van vóór 1881, herstel an de orgelkassen, Het snijwerk uit 1881/82, de Roerfluit 4 en de rechtopgaande magazijnbalg van Van Dam bleven gehandhaafd, Viola di Gamba 8 naar LEKKERKERK Ned Hervormde kerk, de Quint 3 werd nieuw gemaakt in de factuur van Steevens, De Violon van Van Dam verviel; M II ap: Man 12-Rugpos 7 adviseurs Klaas Bolt te Haarlem namens de Ned. Herv. kerk en O.B. Wiersma namens de Rijksdienst voor de Monumentenzorg het orgel is op 20 december 1985 weer in gebruik genomen met een bespeling door Klaas Bolt |
Dispositie
| 1690 ??: | |
| Manuaal C D E F G A-c3 | |
| Bourdon 16, Prestant 8, Quintadeen 8, Baardpijp 8, Octaaf 4, Fluit 4, Quint 3, Flageolet 2, Cornet III discant, Mixtuur III-IV-V bas/discant, Trompet 8 bas/discant, Voxhumana 8 bas/discant, Tremulant | |
| Rugpositief C D E F G A-c3 | |
| Holpyp 8, Prestant 4, Roerfluit 4, Octaaf 2, Gemshoorn 2, Sexquialter II bas/discant, Dulciaan 8 bas/discant Tremulant | |
| 2 Afsluiters, 4 Blaasbalgen | |
| 1788 (volgens Nicolaas Arnoldi Knock): | |
| Manuaal C D E F G A-c3 | |
| Bourdon 16, Praestant 8, Quintadeen 8, Baardpyp 8, Octaaf 4, Fluit 4, Quint 3, Flageolet 2, Cornet III discant, Mixtuur III-IV-V bas/discant, Trompet 8 bas/discant, Voxhumana 8 bas/discant, Tremulant | |
| Rug Positief C D E F G A-c3 | |
| Holpyp 8, Praestant 4, Roerfluit 4, Octaaf 2, Gemshoorn 2, Sexquialter II bas/discant, Dulciaan 8 bas/discant, Tremulant | |
| Pedaal | |
| aangehangen | |
| 2 Afsluiters, 4 Blaasbalgen | |
| 1970: | |
| Manuaal C-d3 | |
| Bourdon 16, Prestant 8, Holpijp 8, Violon 8 vanaf cº, Quintadeen 8, Octaaf 4, Roerfluit 4, Flageolet 2, Mixtuur III bas/discant, Cornet III discant, Trompet 8 bas/discant, Vox humana 8 bas/discant, Trelumant | |
| Rugpositief C-d3 | |
| Holpijp 8, Viola 8, Vox Celeste 8, Prestant 4, Roerfluit 4 bas/discant, Gemshoorn 2, Dulciaan 8 bas/discant, Tremulant | |
| Pedaal C-d1 | |
| aangehangen | |
| Klavierkoppel | |
| Geen afsluitingen, Windvoorziening door middel van een magazijnbalg | |
| 1985 (Reil): | |
| Manuaal (I) C-d3 | |
| Bourdon 16, Praestant 8, Baarpijp 8, Quintadeen 8, Octaaf 4, Roerfluit 4, Quint 3, Flageolet 2, Mixtuur III-IV-V 2 bas/discant, Cornet III (4-3 1/5-2) discant, Trompet 8 bas/discant, Voxhumana 8 bas/discant, Tremulant | |
| Rugpositief (II) C-d3 | |
| Holpijp 8, Praestant 4, Roerfluit 4, Octaaf 2, Gemshoorn 2, Sexquialter II 1 1/3 bas/discant, Dulciaan 8 bas/discant, Tremulant | |
| Pedaal C-d1 | |
| aangehangen | |
| Schuifkoppel voor de manualen (trekkoppel) | |
| Twee afsluiters | |
| Winddruk 65 mm., Toonhoogte 18de eeuwse kamertoon a1 = 415 Hz. naar Werckmeister | |
| Klaviatuur, registertrekkers en -knoppen gereconstrueerd naar model van Hinsz (met name Wassenaar, herv kerk) | |
| De windladen zijn nog origineel van Hinsz |
Geen
foto
beschikbaar
Bronvermelding van bovenstaand orgel
| Boeken | |
| Geen informatie aanwezig | |
| Tijdschriften en andere uitgaves | |
| Geen informatie aanwezig | |
Laatste update: 2018-06-22 11:46:42