Hervormde kerk - Grutte Tsjerke
In gebruik
Foto: Hans Vreeman
Kerkstraat 1
Tsjerkestrjitte 1
Ternaard
Gemeente Dongeradeel
Friesland

(Kerk)gebouw

Vroeg-middeleeuwse kerk op de plaats van de huidige laatgotische kerk uit ± 1540. Dit kan worden afgeleid uit enkele tufstenen delen in de noordelijke muur. Lang éénbeukig schip rondom voorzien van steunberen en een vijfzijdige koorsluiting. De zuidelijke muur heeft acht grote spitsboogvensters. De noordzijde heeft een onregelmatige indeling met drie verschillende spitsboogvensters.
Duidelijk valt waar te nemen dat vaak reparaties aan het kerkgebouw zijn uitgevoerd.
Omvangrijke onderhoudsbeurt in 1792/93. Het interieur is overspannen door een houten tongewelf uit 1792.
Lambrisering en fraai meubilair uit de 17e eeuw. De preekstoel met breed achterschot en klankbord uit midden 17e eeuw heeft een zeszijdige kuip die in 1799 ebbenhouten hoekzuilen en inlegwerk kreeg. In het koor een 17e eeuwse renaissance-avondmaaltafel op bolpoten, twee bijpassende banken uit het midden van de 17e eeuw, in 1794 ingelegd met ebbenhout.
Zes tekstborden uit 1794, in het koor een memoriebord van de in 1719 overleden dominee Nicolaas Posthumus.
Orgel boven de westelijke scheidingswand op de door zuiltjes en familiewapens versierde galerij uit de 17e eeuw.
De windvaan op het oostelijke uiteinde van het kerkdak met het jaartal 1853 herinnert aan een verbetering van goten, kap en leibedekking.
In 1840 was de bouwkundige staat van de toren zo slecht dat een grondige restauratie noodzakelijk was, daarvoor werd de grote klok - in 1675 gegoten door Petrus Overney uit Leeuwarden - in 1844 verkocht. Niet de grote maar de kleine klok - in 1647 gegoten door Jacob Noteman uit Leeuwarden - werd door de kerkvoogdij van Pietersbierum overgenomen, ondanks dat bleef de restauratie uit.
De grote klok van 1150 kg werd door Fa. van Bergen uit Heiligerlee hergoten tot een kleiner exemplaar van 500 kg.
De halfingebouwde toren met spitsbekroning verving in 1871 de oude zadeldaktoren.
Op de kansel een koperen arm met twee blakers uit het begin van de 19e eeuw.
Het doophek met vaasvormige balusters uit 1845 heeft een koperen doopboog uit ± 1660.
Tegenover de preekstoel een drievoudige met ebenhout ingelegde herenbank van de familie van Aylva. De aylvabank wordt geflankeerd door een drievoudige en een dubbele herenbank.
In de jaren 1920 is een houten vloer gelegd over de grafstenen. Zo konden er meer stoelen in de kerk staan.
Aan weerszijden van de preekstoel twee geschilderde ramen: een glas ter nagedachtenis aan de leden van de hervormde gemeente die in de Tweede Wereldoorlog omkwamen en een glas als herinnering aan dominee J. Hoekstra, die de gemeente diende van 1919 tot 1944.
De kerk staat op de Rijksmonumentenlijst.
In 1991 is begonnen met een omvangrijke restauratie in 6 fasen. In 1993 hoopt men klaar te zijn. De houten vloer is verwijderd.
PKN-kerk.

Bronvermelding van het (kerk)gebouw

Boeken
Gierveld: 250 jaar Hinsz-orgel Leens 27
Gregoir, Edouard Georges Jacques (1822-1890): Historique de la facture et des facteurs d'orgues, Antwerpen (1865)282
Jongepier, Jan: Frieslands orgelpracht I 6* 7*; uitgave Boeijenga, Sneek 1970
Knock, Nicolaas Arnoldi: dispositien der merkwaardigste kerk-orgelen (1788)28* 62*
Knock, Nicolaes Arnoldi: aantekeningen bij disposities kerkorgelen van J. Hess, vervolgd en bijgevoegd door George Hendrikus Broekhuyzen sr en Jan Zwart, Kampen (1973)23
Talstra, Frans: langs nederlandse orgels I 33 89*, uitgave Bosch & Keuning te Baarn
Vlagsma: de Friese orgels (1500-1750)48 52 53-54 59 126 127 132 137 142 144 148 204-206** 318 397 427 440-442* 454 470, Fryske Akademy Leeuwarden 2003
Tijdschriften en andere uitgaves
contactbrief voor kerkenverzamelaars 27(1992)16, 29(1993)19
de Mixtuur 11(1973)204, 39(1982)358, 40(1982)366 368 369 370* 372 374 380, 42(1983)479, 45(1984)607, 58(1987)341 343
het Orgel 12(1959)260 263*, 3(1968)74, 5(1974)183-184, 2(1993)55
het Orgelblad V(1962)24* 86

Orgel locaties

Naam gebouw Plaats Periode
Hervormde kerk - Grutte Tsjerke Ternaard -

Orgelhistorie

b: Tobias Baders, Leeuwarden ± 1660, geschenk van Douwe Douwes van Aylva (1610-1665) die van 1638 tot 1658 grietman was van Westdongeradeel, op de orgelgalerij 32 familiewapens van zijn voorouders; kassen van kistemaker Jacob Cornelis; M III ap: Hw 9-Rw 9-Borstw 5
kas uit 1667
r: Harmen Jans, Berlikum 1685
r: Jan Harmens, Berlikum 1702; stellen
r: Johannes Beerens 1723; reparatie
- onderhoud en reparaties Johannes Radeker te Franeker 1723 tot 1726
- onderhoud Jan Franssen te Zweins 1727 en 1728
- onderhoud en stellen Pieter Sijbes de Vries te Leeuwarden 1729 (1731) tot 1776
- onderhoud Frans Caspar Schnitger II 1778 en 1779
r: Albertus van Gruisen, Leeuwarden 1782; grote beurt
- onderhoud Albertus van Gruisen te Leeuwarden 1782 tot 1811
r: Albertus van Gruisen, Leeuwarden 1801; grote herstelling, orgel geheel uit elkaar geweest, schoongemaakt en gerepareerd, het pijpwerk werd gecorrigeerd en gestemd
r: Albertus van Gruisen, Leeuwarden 1809; balgen en andere zaken gerepareerd
r: Johann Adolf Hillebrand, Leeuwarden 1812; vier nieuwe balgen en nieuwe windkanalen
- stemmen Johan Adolf Hillebrand te Leeuwarden 1812 tot 1830
r: Johan Adolf Hillebrand, Leeuwarden 1828, 1829 en 1830; reparaties
r: Luitjen en Jacob van Dam, Leeuwarden 1832; orgel uitgebreid onder handen genomen
- onderhoud Jacob en na diens overlijden door Luitjen
- onderhoud Fa. L. van Dam & Zn., Leeuwarden vanaf 1849
- het orgel was in 1850 in hoogst vervallen staat
o: pijpwerk naar GORREDIJK Ned Hervormde kerk Fa. L. van Dam, Leeuwarden 1867
o: 12 registers naar LEEUWARDEN Oosterkerk Fa. L. van Dam
b: Fa. L. van Dam, Leeuwarden 1864; nieuw binnenwerk in de oude hoofdwerkkas, Rugpositief leeggehaald; M II ap:
r: Fa. Valckx & van Kouteren, Rotterdam 1925
r: Fa. Valckx & van Kouteren, Rotterdam 1938/39; zwelkast om Bovenwerk, registertraktuur pneumatisch; vrij pedaal
r: plaatselijke predikant ds J. Mostert, Ternaard 1969; Bovenwerk door verschuiving ingekord; Hw M, Bov Pn II vp: Hw 11-Bov 8-Ped 3
r: Fa. Bakker & Timmenga, Leeuwarden 1992; M II vp:
adviseur Jan Jongepier te Leeuwarden
In december 1992 is het orgel weer in gebruik genomen

Dispositie

1788 (volgens Nicolaas Arnoldi Knock):
Manuaal C D E F G A-c3
Praestant 8, Holpyp 8, Octaaf 4, Gemshoorn 4, Quint Praestant 3, Speelfluit 2, Tertiaan II, Mixtuur IV-V-VI, Trompet 8
Rug Positief C D E F G A-c3
Quintadeen 8, Zwitsersepyp 8 discant, Praestant 4, Unison 4, Super Octaaf 2, Spitsfluit 2, Quint 1 1/2, Mixtuur III-IV, Schalmei 8
Borstwerk C C D E F G A-c3
Holpyp 8, Blokfluit 4, Super Octaaf 2, Quint 1 1/2, Regaal 8
Pedaal
aangehangen
3 Blaasbalgen
 
1963:
Hoofdwerk (I) C-g3
Bourdon 16, Violon 16, Prestant 8, Holpijp 8, Octaaf 4, Roerfluit 4, Quint 3, Octaaf 2, Cornet IV discant, Mixtuur II-III, Trompet 8 bas/discant
Bovenwerk (II) C-g3
Prestant 8, Viola di Gamba 8, Roerfluit 8, Salicet 4, Fluit travers 4, Quintfluit 3, Gemshoorn 2, Klarinet 8, Tremulant
Pedaal C-d1
Subbas 16, Octaafbas 8, Trombone 16
Manuaalkoppel, Pedaalkoppel
 
na 1967:
Hoofdwerk (I) C-g3
Bourdon 16, Violon 16, Prestant 8, Holpijp 8, Octaaf 4, Roerfluit 4, Quint 3, Octaaf 2, Cornet IV discant, Mixtuur II-III, Trompet 8 bas/discant
Bovenwerk (II) C-g3
Gedekt 8, Quintadeen 8, Prestant 4, Roerfluit 4, Gemshoorn 2, Quint 1 1/3, Scherp IV 1, Kromhoorn 8, Tremulant
Pedaal C-d1
Subbas 16, Octaafbas 8, Trombone 16
Manuaalkoppel, Pedaalkoppel

Geen
foto
beschikbaar

Bronvermelding van bovenstaand orgel

Boeken
Geen informatie aanwezig
Tijdschriften en andere uitgaves
Geen informatie aanwezig
Laatste update: 2018-06-22 11:46:42