Hervormde kerk - Martinikerk
In gebruik
Foto: Flip Veldmans
Breedeplaats 2
Frjentsjer (Franeker)
Gemeente Franekeradeel
Friesland

(Kerk)gebouw

In 1085 was er al een kerk met drie kapellen.
In 1421 (1425) (omstreeks de tweede helft van de 14e eeuw) is de huidige kerk gebouwd, een pseudobasiliek. De toren in oorspronkelijk half ingebouwd geweest. Een dertigtal zeer slanke zuilen draagt de houten kap. Het koor vormt één geheel met het schip en de zijbeuken.
In het koor staat een 15e eeuwse koorgestoelte
In Franeker is een academie opgericht in 1585.
In 1633 ontving schilder Pieter Pieters geld voor schilderwerk in de kerk en het vergulden van het orgel. Schitterende pilaarschilderingen (fresco's) van verschillende heiligen.
De kansel is uit het tweede kwart van de 17e eeuw.
Kerkrestauratie in 1842.
In de kerk zijn ± 200 grafzerken.
De kerk is een Rijksmonument.
Bij de vorming van de PKN-kerk is op 10 januari 2010 besloten verder te gaan in de Martinikerk. De Gereformeerde kerk aan de Zilverstraat is gesloten (zie daar).

Bronvermelding van het (kerk)gebouw

Boeken
Bouman, mr A.: Nederland Orgelland 44, uitgave Spruyt, van Mantgem & de Does, Leiden 1964
Jongepier, Jan: achter het Friese orgelfront - tentoonstelling orgelbouw (1776-1926)7 18
Kruijs, M.H. van 't: disposities der verschillende orgels (1885)156, uitgave Frits Knuf, Amsterdam 1972
Kuilenburg, Wout van: het werk van de orgelmakersfamilie van Eijsdonck / van Nistelrooy / Kuijte (1983)151; Het Noordbrabants Genootschap
Martijnse: brochure org grote of st janskerk schiedam 6
Talstra, Frans: langs nederlandse orgels I 12 14 17 23 38, uitgave Bosch & Keuning te Baarn
Vlagsma: de Friese orgels (1500-1750)20 36 37-38 39 46 51 68 74 81 85-87 115 117 121 122 125 130 136 144 147 150 172-175 180 227 229 243-244 284 286 288 289 314 321 384-385 464 469 470 471, Fryske Akademy Leeuwarden 2003
Tijdschriften en andere uitgaves
contactbrief voor kerkenverzamelaars 43(2000)4, 63(2010)20
de Mixtuur 23(1977)514, 25(1978)564, 34(1981)129, 39(1982)359, 40(1982)375, 80(1995)1009 1012 1027
het Orgel 5(1973)155
het Orgelblad V(1962)22-23* 39
kerkepadgids (1982)25*

Orgel locaties

Naam gebouw Plaats Periode
Hervormde kerk - Martinikerk Frjentsjer 1842 -

Orgelhistorie

b: Sicke Graetingha, Franeker 1478, geplaatst boven de dichtgemetselde ingang in de noorderbeuk
b: Jan van Covelen, Amsterdam 1528 in het zijschip tegen de noordzijde, draagconstructie met een vloer door plaatselijke vaklieden gemaakt, evenals het grove houtwerk van de kas en het ijzerwerk ; kas en balgen nieuw
contract afgesloten 5 oktober 1528; M II vp: Hw 9-Borstwerk 1-Ped 1
- Van Covelen overleed in 1532
o/r: Hendrik Niehoff 1534, orgel voltooid en tegen de toren geplaatst, waarbij het Graetingha-orgel uit 1478 in de noorderbeuk bleef hangen en er dus een tijd twee orgels in de Martinikerk zijn geweest
r: ± 1550; uitbreiding Borstwerk
bij de beeldenstorm van 6 september 1566 werden de orgels niet beschadigd
r: mr Andries 28 februari 1601; alle registers nagekeken en gestemd
begin september 1602 gekeurd door de pas aangestelde organist Jacob Pieters, zijn collega Harper Hendrick van Bolsward, de orgelmaker mr Andries en nog twee onbekende personen
r: Hendrick Hendericus 1602; balgen gelapt
r: Uulcke Dircks, Sneek 1603; twee registers tot aanspraak
stemmen door Uulcke Dircks te Sneek tot 1609
r: organist Matthijs Mercker 1607 met assistentie van Antonius Henricus; reparatie balgen en pedaalklavier en stemden het pijpwerk
r: Dirck Sijmens, Bolsward 1609; reparatie
r: plaatselijke kistemaker Dirck van Buijten de jaren 1615 en 1621; reparatie balgen
r: Gijsbert Harmens Havinck, Leeuwarden 1629, reparatie
r: Gijsbert Harmens Havinck, Leeuwarden 1632/33; reparatie en schoonmaakbeurt
r: Daniël Bader, Franeker 1636; herstelling
r: kistemaker Jan Dircks van Buijten, Franeker 1638/39, lijmen van gescheurde of losgeraakte delen en andere reparatiewerkzaamheden
r: kistemaker Jan Dircks van Buijten, Franeker 1642 tot 1649; herstellingen balgen, windkanaal, lade en klavieren
r: Willem Meijnert, Berlikum 1647; enig reparatiewerk
r: Willem Meijnert, Berlikum 1649/50; reparatie
r: Bocke Rochus, koster van Diemen 1655; schoonmaak en reparatie
r: Willem Meijnert, Berlikum eind 1659 of begin 1660
r: Willem Meijnert, Berlikum 1660/61; reparatie
r: Jan Harmensz. Camp, Berlikum 1694, vernieuwing
- Jan Harmensz, Camp, Berlikum, onderhoud van 1694 tot 1720
r: Jan Harmensz. Camp, Berlikum 1694; werkzaamheden
- in 1695 schilderde Jacob Sijmens de kassen
r: Jan Harmensz. Camp 1719; veelomvattende werkzaamheden, maar die kwamen niet af, omdat hij in 1721 overleed
- het renaissance-orgel werd in 1721 afgedankt
b: Johannes Radeker, Groningen 1721/22 tegen de westwand op een door kolommen gedragen galerij onder de boog tussen schip en toren; kas, balgen en het overige houtwerk gemaakt door de Leeuwarder kistemaker Harmen Nieuwmeijer; met gebruikmaking van een deel van het oude pijpwerk; M II: Man-Rw
het orgel werd in 1722 opgeleverd
- het orgel werd niet regelmatig onderhouden, maar gerepareerd als het nodig was
r: Johann Michaell Schwartzburg, Leeuwarden 1735, 1739, 1742 en 1746; reparaties
- Folkert Reitsma te Nijland, onderhoud 1751 tot 1768
r: Pieter Sijbes de Vries, Leeuwarden 1769; reparatie en stemmen
- organist Pieter Waardenburg, onderhoud van 1773 tot 1797
r: Johannes Spoorman 1784; reparatie
r: Johannes Spoorman 1785; reparatie en modernisering
- omdat het Radecker-orgel in de loop der jaren steeds slechter bespeelbaar werd, kregen de Gebr. L.J. en J. van Dam in 1838 de opdracht een nieuw orgel te bouwen
- het oude orgel met oxaal werd in 1838 gesloopt en verkocht aan BLOKZIJL Hervormde kerk
b: L. van Dam & Zn. (Gebr. Luitjen Jacob en Jacob) van Dam), Leeuwarden 1838/42; met veel oud pijpwerk uit de 16e en de 18e eeuw (Jan van Covelen en Hendrik Niehoff); op het Hoofdwerk was nog een gereserveerde plaats voor een extra register. Groot, majestueeus front, met een Prestant 16 in de pedaaltorens. De ornamenten zijn in classicistische stijl vervaardigd. Een belangrijk onderdeel van de ornamenten vormen zogenaamde liggende S-voluten (kruisvormige versieringen in de vorm van een liggende S); de orgelkas (Hoofdwerk en Rugwerk) en de frontpijpen van het Radecker-orgel werden gebruikt voor het orgel van Van Dam voor Blokzijl 1838;.M II vp: Hw 9-Bov 6-Ped 5
De keuring en het orgelspel tijdens de ingebruikname op 9 november 1842 werd verzorgd door S.A. Hempenius , organist van de Grote kerk te Zwolle
r: Van Dam, Leeuwarden 1857 (3e generatie); Fagot 16 op de gereserveerde plaats op het Hoofdwerk
r: L. van Dam & Zn., Leeuwarden 1915; wijzigingen: volgens P. van Dam was de in 1857 geplaatste Fagot 16 "niet meer schoon klinkend", hij stelde voor een Violoncel 8 aan te brengen. Quint 3 vervangen door een Aeoline 8. Buiten het bestek om leverde hij een nieuwe Viola di Gamba 8 discant voor het Bovenwerk. Nieuwe pedaalkoppel aan het Hoofdwerk
Op 15 oktober 1915 werd het orgel opnieuw in gebruik genomen door K. Visser, organist van de kerk
r: Fa. Pannekoek, Leeuwarden 1938; Mixtuursamenstelling veranderd waardoor deze hoger werd en het tertskoor vedween, samenstelling van de Cornet gewijzigd en de Holpijp van het Hoofdwerk van roeren voorzien. De Violoncel uit 1915 werd vervangen door een Holfluit 4 en de Viola di Gamba uit 1915 door een Nazard 3. Dulciaan uit 1842 werd een Basson-Hobo 8 met Frans karakter. Het Bovenwerk werd in een zwelkast geplaatst
- onder auspiciën van O.Ch. Kreger, organist der kerk
r: Fa. van Leeuwen, Leiderdorp 1938; wijziging Mixtuur- en Cornetsamenstelling (verwijdering 3 1/5 tertsen)
r: G. van Leeuwen & Zn. 1952, Scherp op het Bovenwerk, de Nazard 3 verhuisde naar het Hoofdwerk en verving deaar de Aeoline 8
onder auspiciën van O.Ch. Kreger
- In 1993 schreef Jan Jongepier een rapport over het orgel. Hij pleitte naast het herstellen van een aantal technische gebreken voor het herstel van het concept van 1842
r: Fa. Bakker & Timmenga. Leeuwarden 1996/98; alle dispositiewijzigingen uit 1915, 1938 en 1952 werden weer ongedaan gemaakt. De huidige Viola di Gamba is door Van Dam in 1885 gemaakt voor het Bovenwerk van het orgel in de Grote kerk te Leeuwarden. De huidige Quint 3 komt uit de Oosterkerk te Leiden (Van Dam 1901). De Roerfluit van het Hoofdwerk werd weer een Holpijp, de Holfluit 4 uit 1938 werd verwijderd (kwam in 2002 in het Vermeulen-orgel te Schildwolde), op deze plaats kwam een Fagot 16 in Van Dam-factuur. De zwelkast werd verwijderd en de Mixtuur en Cornetsamenstelling werd weer hersteld; M II vp: Hw 10-Bov 6-Ped 5
Op 7 mei 1998 is het orgel weer in gebruik genomen door de toenmalige organist van de Martinikerk Theo Jellema

Dispositie

1528 (Van Covelen):
Hoofdwerk F G A-g2 a2
Doof 8, Holpijp 8, Koppeldoof 4, Gemshoorn 2, Sifflet 1, Mixtuur, Scherp, Ruisende Cimbel, Trompet 8
Borstwerk F G A-g2 a2
Regaal 8
Pedaal F G A-c'
Trompet 8 (tr. Hw.)
 
± 1550:
Hoofdwerk F G A-g2 a2
Doof 8, Holpijp 8, Koppeldoof 4, Gemshoorn 2, Sifflet 1, Mixtuur, Scherp, Ruisende Cimbel, Trompet 8
Borstwerk F G A-g2 a2
Quintadeen 8, Koppelfluit 4, Kromhoorn 8, Regaal 8
Pedaal F G A-c'
Trompet 8 (tr.)
 
1885 (volgens van ’t Kruijs):
Hoofdmanuaal
Bourdon 16, Prestant 8, Holpijp 8, Octaaf 4, Quint 3, Octaaf 2, Mixtuur, Cornet, Trompet 8
Bovenmanuaal
Prestant 8, Fluit Dolce 8, Viola 8, Flûte d'Amour 4, Gemshoorn 2, Dulciaan 8
Pedaal
Prestant 16, Octaaf 8, Octaaf 4, Bazuin 16, Trompet 8
 
1970 (volgens Bouman):
volgende oude stemmen overgenomen van Hans van Koblentz uit 1528
Hoofdwerk
Bourdon 16 discant, Praestant 8 discant, Roerfluit 8, Octaaf 4, Octaaf 2, Cornet III 2 2/3, Mixtuur III-V 2
Bovenwerk
Praestant 8 discant, Holpijp 8, Fluit 4, Fluit 2
Pedaal
Octaafbas 8, Octaaf 4, Bazuin 16, Trompet 8
 
1998 (Van Dam/Bakker & Timmenga):
Hoofdwerk C-f3
Bourdon 16, Prestant 8, Holpijp 8, Octaaf 4, Quint 3, Octaaf 2, Cornet III-IV discant, Mixtuur III-V, Fagot 16, Trompet 8
Bovenwerk C-f3
Prestant 8, Fluit Dolce 8, Viola di Gamba 8, Fluit d'Amour 4, Gemshoorn 2, Dulciaan 8, Tremulant
Pedaal C-d1
Prestant 16, Octaaf 8, Octaaf 4, Bazuin 16, Trompet 8
Koppelingen: Manuaalkoppel. Pedaalkoppel
Foto: Hans Vreeman

Bronvermelding van bovenstaand orgel

Boeken
Geen informatie aanwezig
Tijdschriften en andere uitgaves
Geen informatie aanwezig

Koororgel

Orgel locaties

Naam gebouw Plaats Periode
Hervormde kerk - Martinikerk Frjentsjer 1550 - 1760

Orgelhistorie

b: ± 1550 cleijnwerck, op een tribune aan de noordzijde van de kerk boven de deur van de consistorie; M I: Man 8
- In 1643 stelden de kerkvoogden aan de Magistraat voor om het pijpwerk te verkopen. Het pijpwerk werd niet verkocht
o: FRANEKER Academiekerk 1760 ??

Dispositie

± 1550:
Manuaal F G A-g2 a2
Holpijp 8, Coppeldoof 4, Holpijp 4, Gemshoorn 2, Mixtuur, Mixtuur cimbel, Regaal 8, Schalmei 4

Geen
foto
beschikbaar

Bronvermelding van het koororgel

Boeken
Vlagsma: de Friese orgels (1500-1750)39-40 172 173 469, Fryske Akademy Leeuwarden 2003
Tijdschriften en andere uitgaves
Geen informatie aanwezig
Laatste update: 2018-10-28 16:23:35